فردی از من نمی‌پرسد چرا دیگر فیلم نمی‌سازم/ درتلاشم وجوه شاعرانه این جهان را کشف کنم

نخستین جلسه از «شب‌های مستند موزه سینمای ایران» برگزار شد . در این جلسه مستند «جام حسنلو» با وجود محمدرضا اصلانی کارگردان این تاثییر ، اردعطارپور  مستندساز و فخرالدین سیدی مستندساز در سالن فردوس موزهسینمای ایران اکران و درمورد آن او گفت و گو و تبادل نظر شد.

 محمدرضا اصلانی کارگردان فیلم «جام حسنلو» در ابتدای سخن بگویید‌های خود او گفت: وقتی که این فیلم ساخته شد، من بیست و سه ساله بودم.  آن زمان طراحی قسمت پژوهش در تلویزیون را من و فریدون رهنما انجام دادیم. این قسمت را برای نوشته ایرانشناسی پی ریزی کردیم که مطرح آن از جانب تلویزیون پذیرفته شد. قرار بر این می بود که سینماگران جوان را دعوت کنیم تا از سرزمین مادری خود فیلم بسازند که کیمیایی از مشهد و تقوایی از جنوب فیلم‌هایی رامقابل دوربین بردند.

وی با گفتن این که ما اشیا را می‌بینیم تا معنی را کشف کنیم، افزود: در فیلم چشم‌ها تماشاگر را تماشا می‌کند، چراکه از نظر من تماشاگر‌ همان حلاج است و سرنوشت او هم چنان و در نظام‌های اندوخته داری برای بشر رخ می‌دهد. نباید به اشیا تصوری همچون برده داشت. چراکه این جام زنده است و سخن خاموشی دارد که باید کشف بشود. این جام خود دارای داستان است به این علت می‌توان آن را به داستان‌های فرد دیگر نیز نسبت داد. برای همین، در ابتدای فیلم صداهایی از زندگی روزمره شنیده می‌بشود. این جام مربوط به تاریخ قبل نیست و برای امروز است. نسبت قبل با زمان حال منقطع نیست بلکه زمان حال تجمیعی از قبل است. آینده نیز درزمان حال وجود دارد. قبل هیچ زمان همانی نیست که خود بوده بلکه، آنیاست که ما در آن بوده‌ایم.

تنها خودم درمورد سوژه فیلم‌هایم تصمیم می‌گیرم

کارگردان فیلم «شطرنج باد» او گفت: بزرگترین پلان در «جام حسنلو» تنها سه ثانیه است. شما فکر کنید ابعاد این جام تنها بیست سانتی متر در بیست سانتی متر است. آن زمان فیلمبرداری یک کار سینمایی در هشت تا دوازده روز انجام می‌شد. ما ۲۳ روز فیلمبرداری کردیم. نورپردازی این تاثییر زیاد دشوار می بود. باید به نوعی نورپردازی صورت می گرفت تا دیافراگم کمتر از هشت نباشد چون در غیر اینصورت عکس از حالت فوکوس خارجمی‌شد.

اصلانی گفتن داشت: عادت یعنی ندیدن و ندیدن به معنی مرگ است. اشیا زندانی عادت ما می باشند و ما باید بتوانیم رویه را تحول دهیم و رسالت فیلم مستند، این چنین چیزی است. من سال ۸۶ و سی سال بعد از «شطرنج باد» فیلم سینمایی فرد دیگر ساختم و تا امروز دیگر کار نکردم و اگر با حساسیتبه این قضیه نگاه کنیم، خود کم‌تر از ماجرای حلاج نیست. تا این مدت فردی از من نمی پرسد چرا دیگر فیلمی نساختید.

اصلانی درمورد شیوه کاری خود او گفت: به جز فیلمی که درمورد بانک ساختم، هیچ زمان فردی سوژه فیلم‌های من را انتخاب نکرده است و تنها خودم درمورد آن تصمیم می‌گیرم. من با موضوعات فیلم‌هایم زندگی می‌کنم. دوره‌ای با مرحوم رهنما برنامه‌ای را درمورد بزرگان و چهره‌های عرفانی تهیه می کردیم که از مراجع مهم ما، «تذکره الاولیا» می بود. چون در آن زمان منابعبه راحتی در دسترس نبودند، من برای تحقیق به کتابخانه مجلس و کتابخانه ملی می‌رفتم و رهنما متن‌ها را تنظیم می‌کرد و آقای قائم مقامیآن‌ها را می‌خواند. آن زمان نیز یکی از متن‌‌ها متعلق به حلاج می بود و به این علت من این کتاب را از پیش می‌شناختم.

هنگامی که انسان مرتکب نادرست می‌بشود یعنی تا این مدت زنده است

اصلانی با گفتن این که اصولاً به امید و ناامیدی اعتقادی ندارد، او گفت:  جهان دائما در حال تحول است و اخلاق باید خود را با به طور منظم با شکل تازه جهان تطبیق دهد. پیشنهاد می‌کنم فراسوی امید و ناامیدی حرکت کنید و تنها به فکر عملی خلاق و سازنده باشید، حتی اگر آن عمل نادرست باشد. انسان تنها موجودی است ااست که نادرست می‌کند و هنگامی کهمرتکب نادرست می‌بشود، یعنی تا این مدت زنده‌‌ است انسان تنها موجودی است که نادرست می‌کند و خود را به سمت ناشناخته‌ها پرتاب می‌کند. اگر در چاله بیفتید بهتر از حرکت در مسیری مستقیم است. راه صاف برای افرادی است که راه رفتن بلد نیستند. راه رفتن برای افرادی است که به بی راهه می‌روال و باید این نکات را آموخت.

اصلانی با گفتن این که از نظر من انسان جام مهم است و این نوشته درفیلم وجود دارد، گفتن داشت: هنگامی یک تاثییر در زمان خود موفق نمی‌بشود، جریانی تشکیل نمی‌کند اما این فیلم تأثیرات خود را داشت و مسئله دلنشین ایناست که تا آن زمان اصلا فردی این جام را نمی‌شناخت. در جامعه روشنفکری ما نیز حلاج جایگاهی نداشت و فیلم «جام حسنلو» علتبازگو شدن او شد و چند سال سپس دقت به این شخصیت زیاد شد و حتی تعزیه حلاج به صحنه رفت و این ها تاثیرات این فیلم می باشند.

اصلانی گفتن داشت: همه تلاش من این است که دین خود را به جهانی که من را مادرانه پرورده و نگه داشته است ادا کرده و بتوانم وجوه شاعرانه اینجهان را کشف کنم.

فیلم «جام حسنلو» علتبازگو شدن این شی تاریخی شد

در ادامه این نشست ارد عطارپور  درمورد «جام حسنلو» او گفت: امروز ناظر یک فیلم زیاد خوب بودیم که در سال ۱۳۴۶ ساخته شده است و زمان تماشای این تاثییر ممکن می بود که دیگر فراهم نشود. «جام حسنلو» یکی از فیلم‌های مورد علاقه من در سینمای مستند است. در سال ۱۳۳۷ رابرت دایسون به همراه گروهش که در ایران حفاری‌های باستان شناسی انجام می‌دادند، در تپه حسنلو این جام را اشکار کردند. جامی که همانند تعداد بسیاری از آثار دیگر از جمله جام شیردال مارلیک، مچاله شده است.

او همین طور گفت: بر روی این جام تصاویری روایت پردازانه حک شده است. آن زمان این تاثییر به اندازه برخی الواح مکشوف همانند لوح داریوش سر وصدا تشکیل نکرد و فیلم «جام حسنلو» علتبازگو شدن آن در محافل شد. نزدیکی این تصاویر اسطوره‌ای که روایتی داستانی دارد و نزدیک کردن آن به دوره‌ نزدیک به منصور حلاج، اتفاق اختصاصی‌ای است. هر لحظه ازاین فیلم به نکات ریزی اشاره دارد.

عطارپور درمورد ویژگی‌های این تاثییر نیز او گفت: فیلم از نظر تکنیکی از زمانخود زیاد جلوتر است و انقلابی در این عرصه به شمار رفته و نوع دیگر ازبیان را به کار می‌گیرد. پیش از این تاثییر، فیلمی که با شکستن قالب‌های تکراری و داخل شدن به عرصه‌های نو راهی تازه را در پیش گیرد وجود نداشت. مدتی پیش در محفلی حاضر بودم که فیلم‌های تجربی روز را نشان می‌دادند و در بین آن‌ها آثار خوبی وجود داشت. با این وجود و در قیاس با آن فیلم‌ها، تاثییر آقای اصلانی از نظر بیانی هم چنان سخن‌های تعداد بسیاری برای گفتن دارد و هم چنان به گفتن یک تاثییر نو و تازه دارای قیمت است. فیلمی که غیر قابل پیروی است، هرچند تعداد بسیاری از مستند سازان ازآن تاثییر گرفته‌اند.

سینایی با حسرت ساخت فیلمی درمورد «رضا عباسی» از دنیا رفت 

عطار پور گفتن داشت: فیلم دارای روایت است و هنر اصلانی در این است که روایت را از عصر بخصوصی گرفته و آن را با اسطوره‌ها و نمادهای میترایی تلفیق کرده‌ است. به این علت وقتی که صدای فردی همچون هیتلر را در فیلم می‌شنویم، جای تعجبی ندارد چراکه با تصاویر کاملا هماهنگ است. روایت فیلم با هوشمندی از تذکره الاولیا برداشته شده و با تصاویر یک جام ترکیب شده است. از من خواسته شده می بود که بر پایه پیکره مردشمی فیلمی بسازم. اثری که نشانه حماسه و رستاخیز ایران است و من فکر می‌کردم چطور می‌توان این کار را صورت داد. در صورتی که اصلانی با نگاهی اختصاصی موفق به انجام این کار شده است.  من معتقدم یک نگاه هنرمندانه پشت این کار است. چشم‌ها در این تاثییر و نیز فیلم «جیغ» وجود دارد.

عطار پور با گفتن این که زیاد تر اوقات شرایط ساخت فیلم فراهم نیست، گفتن داشت: زنده یاد سینایی فیلم‌های گوناگون پرتره مخصوصا درمورد نقاش‌های گوناگون ساخته می بود.خود او به نقاشی علاقه‌مند می بود و همه این فیلم‌ها را کارگردانی کرده می بود تا بتواند فیلم مهم خود درمورد «رضاعباسی» را بسازد. سینایی بیست سال در پی ساخت آن فیلم تلاش کرد و با حسرت ساخته نشدن تاثییر مورد علاقه‌اش از دنیا رفت. آقای اصلانی مایل می باشند فیلمی درمورد مولانا بسازند اما هیچ حمایتی از او صورت نمی‌گیرد. «جام حسنلو» فیلم یک جوان بیست و سه ساله می بود و بدون آنکه تمایزی بین سینمای داستانی و مستند قائل شوم، از نظر من «جام حسنلو» یکی از بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران است.

در این نشست سعید رشتیان از مستندسازان شناخته شده، لادن طاهری رئیس فیلمخانه ملی ایران، اعضا باشگاه مخاطبان موزه سینما وعلاقمندان سینمای مستند وجود داشتند.

برنامه «شب‌های مستند موزه سینمای ایران» با همکاری انجمن تهیه کنندگان مستند سینمای ایران، سه شنبه هر هفته ساعت ۱۷ در سالنفردوس برگزار می‌بشود.