آن‌چه در دهه‌ی سوخته‌ی ۱۳۹۰، بر سر طبقه‌ی متوسط آمد…/ یک تحلیلِ آماری به‌بهانه‌ی همه شدنِ سریالِ “در انتهای شب”_بام وطن

این روزها سریال «در انتهای شب» درحال پخش از شبکه نمایش خانگی (یکی از VODها) است. در شماره جاری روزنامه به‌طور مفصل از زاویه فرهنگی و اجتماعی به این سریال پرداخته شد، اما احتمالا بد نباشد از زاویه اقتصاد نیز نگاهی به این سریال داشته باشیم. 

زوایای دوربین، دیالوگ‌ها و سکانس‌های این سریال بیشتر از هر چیزی برافتادن یک خانواده از طبقه متوسط را مشخص می کند. این سریال شرح مفصلی است از پرتاب شدن یک خانواده‌ طبقه متوسط به حاشیه تهران. 

به نظر می‌رسد قصه دراماتیک جدایی یک زوج طبقه متوسطی فرع ماجرا باشد و اصل ماجرا را باید در فرآیندها و اتفاقاتی جست‌وجو کرد که این خانواده را از هم دور کرده، آنان را با انبوهی از مشکلات دچار و مدام ذهن آنان را پرآشوب می‌کند.

تلاش یک زوج برای جبران عقب‌ماندگی‌های اقتصادی درنهایت آنها را به جایی از حومه و اقمار شهر پرتاب می‌کند که فضای بی‌روح، خسته‌کننده، فاقد دسترسی مناسب برای آمدوشد به محل کار روح و روان آنها را به هم می‌ریزد. روبه رو با انبوهی از افرادی که دچار نیازهای اولیه زندگی بوده در کنار فقدان زیرساخت‌های شهری از فضای سبز گرفته تا حمل‌ونقل و حتی امنیت این زوج هنری را به این نتیجه می‌رساند که باید جدا شده و از این شهر بروند. بله، این قصه‌ تعداد بسیاری از خانواده‌های طبقه متوسطی است که به گواه آمارها در دهه ۹۰ قیچی شده‌اند.

این که چرا طبقه متوسط مهم بوده؛ پژوهشگران می‌گویند این طبقه از نظر اقتصادی به لحاظ تعداد مورد دقت است، از منظر اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز آنها تغییرات را در هر جامعه‌ای رقم می‌زنند. اما قبل از این که به بازدید آمار و رقم های حول تغییرات حالت طبقه متوسط بپردازیم ملزوم است نگاهی به مفهوم و جایگاه طبقه متوسط داشته باشیم. 

واژه طبقه متوسط را نخستین بار شخصی به نام توماس گیسبورن از سال ۱۷۸۵ به کار برد. گیسبورن طبقه متوسط را در میانه زمین‌داران و اشراف از یک‌سو و کشاورزان و کارگران را از نظر دیگر تعریف کرد که شامل مالکان و کارآفرینان نیز می‌شد.

در تعریف عمومی‌تر دیگر طبقه متوسط بین دو طبقه بالا و پایین جامعه قرار دارد. در پژوهش‌های گوناگون طبقه متوسط ایران به دو گروه سنتی و تازه تقسیم می‌شود. طبقه متوسط سنتی شامل بازار و روحانیت و طبقه متوسط تازه شامل روشنفکران و تحصیل‌کردگان دانشگاهی می باشند.

یکی از پژوهشگران (علی جان مرادی‌جو در مقاله‌ای پژوهشی) طبقه متوسط تازه در ایران را مجموعه‌ای از افراد، گروه‌ها و اقشاری اطلاق می‌کند که دارای مشخصاتی از قبیل نیروی تحصیل‌کرده، دارای توانایی و توانایی حامل اندیشه‌های نو و سبک زندگی تازه و جستوجو تغییرات اجتماعی و سیاسی مطابق با ساختارهای نظام جهانی بوده، نسبت به منافع و اندوخته‌های خود آگاه بوده، به اتحادی هرچند نسبی و غیررسمى رسیده‌اند و برای نگه داشتن موقعیت و قوت یا به دست آوردن اندوخته‌های فوق با نیروهای اجتماعی دیگر در رقابت می باشند. 

بازدید حالت طبقه متوسط در ایران مشخص می کند عمده اتفاقات حول این طبقه را باید در دهه سوخته ۹۰ جست‌وجو کرد. پژوهش‌ها مشخص می کند تغییرات اقتصادی دهه ۹۰ ماهیت طبقات اجتماعی در ایران را دستخوش تحول کرده و طبقه متوسطی که طبقه‌ای پویا و جریان‌ساز بوده با ریزش عمیقی، کوچک‌تر شده است.

گرچه در آمارهای رسمی به بازدید حالت فراز و فرود طبقه متوسط ایران پرداخته نشده اما از نتایج گزارش‌های رسمی مختلفی می‌توان دریافت که طی یک دهه تازه طبقه متوسط ایران زیاد کوچک‌تر شده است، به‌طوری‌که برای مثال درصد جمعیت زیر خط فقر ایران از حول‌وحوش ۱۷ درصد در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به ۳۱ درصد تا سال ۱۳۹۹ و ۳۰ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است. این به معنی سقوط اقتصادی بخشی از طبقه متوسط و پیوستن آنان به جمع فقراست. داده فرد دیگر مشخص می کند بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۴۰۱ درصد جمعیتی که زیر ۲۱۰۰ کالری مصرف می‌کنند از ۳۳ تا ۳۸ درصد به ۶۰ درصد رسیده است.

گزارش تحقیقی فرد دیگر نیز مشخص می کند سهم طبقه متوسط از جمعیت ایران که از حول‌وحوش ۳۰ درصد در دهه ۷۰ به ۵۷ درصد در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ رسیده می بود، تا سال ۱۳۹۹ به ۳۵ درصد رسیده است. محاسبات «فرهیختگان» از هزینه‌های دهک‌های گوناگون خانوار شهری سرزمین طی سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۴۰۱ نیز مشخص می کند قیمت دلاری هزینه سالانه خانوار (با دلار برابری قوت خرید) طی این زمان افت ۳۲ درصدی داشته است. 

تحریم‌ها و به جستوجو آن التهابات و جهش‌های ارزی، جهش‌های تورمی، عدم افزایش حقوق و دستمزد به اندازه تورم، جهش‌های شدید قیمت زمین، مسکن و اجاره و در کنار آنها رشد اقتصادی ناچیز دهه ۹۰ ازجمله دلایل سقوط اقتصادی طبقه متوسط ایران است. برای نمونه سهم مسکن از هزینه‌های سبد خانوار شهری سرزمین از ۲۸ تا ۳۰ درصد در دهه ۷۰ و ۸۰ به ۳۸ درصد در سال ۱۴۰۱ و این مقدار در استان تهران از ۳۹ تا ۴۰ درصد در دهه ۷۰ و ۸۰ به ۵۱ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است.